Uzależnienie to znacznie więcej niż fizyczna niezdolność do rezygnacji substancji lub zachowań, to także cała gama trudnych emocji stojących na drodze do wyjścia z nałogu. Jedną z najsilniejszych i najbardziej paraliżujących jest wstyd, który odbiera głos, izoluje, a co najgorsze — często uniemożliwia sięgnięcie po pomoc. W tym artykule przyglądamy się, skąd bierze się poczucie wstydu w uzależnieniu, dlaczego tak skutecznie blokuje proces zdrowienia oraz jak terapeuta może pomóc w jego przepracowaniu. Jeśli ten temat jest Ci bliski, znajdziesz tu wiele cennych wskazówek — zapraszamy!
Spis treści:
1. Jak rozpoznać uzależnienie?
2. Skąd bierze się wstyd w uzależnieniu?
3. Wstyd jako przeszkoda w leczeniu.
4. Jak przełamać wewnętrzne blokady emocjonalne?
5. Poczucie wstydu – jak pracuje z tym psychoterapeuta?
1. Jak rozpoznać uzależnienie?
Uzależnienie jest bardzo trudną sytuacją, ponieważ z jednej strony osoba zmaga się z fizycznymi objawami odstawienia, a z drugiej z wieloma przykrymi emocjami — ich obecność może sprawiać, że powrót do trzeźwości jest prawdziwym wyzwaniem.
Współczesna psychologia rozumie uzależnienie jako powtarzający się wzorzec zachowań, który pomimo negatywnych konsekwencji nadal jest kontynuowany. Można więc być uzależnionym nie tylko od substancji (alkohol, narkotyki, leki), ale również od zachowań (hazard, pornografia, zakupy, jedzenie, telefon, praca).
Jak rozpoznać uzależnienie? Zwróć uwagę na sygnały jak np.:
- silna potrzeba „zrobienia tego znowu” mimo konsekwencji;
- próby ograniczania, które kończą się niepowodzeniem;
- poświęcanie coraz większej ilości czasu na daną czynność lub myślenie o niej;
- zaniedbywanie innych sfer życia;
- poczucie wstydu, winy, ukrywania swojego zachowania przed innymi.
2. Skąd bierze się wstyd w uzależnieniu?
Wprawdzie wstyd to nasza naturalna emocja, to jednocześnie jest jedną z najtrudniejszych do doświadczania. W przeciwieństwie do poczucia winy, które mówi „zrobiłem/am coś złego”, wstyd komunikuje: „jestem zły/a”, „jestem beznadziejny/a”, a więc atakuje nas całościowo jako człowieka, a nie tylko nasze pojedyncze zachowanie.
Wstyd w uzależnieniu może pojawiać się w odniesieniu do wielu spraw, chociażby kompromitujących zachowań, okłamywania bliskich, zaniedbania relacji oraz innych sfer życia — również nieudane próby walki z nałogiem wyzwalają przekonania o własnej słabości, braku wartości. Warto pamiętać, że tym, co wpędziło w sidła uzależnienia, często jest trudna historia osobista (np. doznanie traumy, bycie ofiarą przemocy domowej), a więc wstyd może mieć swoje źródło również w czasach poprzedzających nałóg. Także stygmatyzacja społeczna, brak zrozumienia i wytykanie palcami przez otoczenie pogłębiają codzienne zmagania.
Niezależnie jednak od tego, skąd bierze się wstyd w uzależnieniu, to najtrudniejsze jest to, że wcale nie motywuje on do zmiany, a wręcz paraliżuje przed nią. Zamienia problem w sekret, który trzeba ukrywać, a nie rozwiązywać, co z czasem prowadzi do wycofania, autoagresji, czy nawet pogłębienia uzależnienia.
3. Wstyd jako przeszkoda w leczeniu.
Silne poczucie wstydu to jeden z głównych powodów, dla których osoby uzależnione nie sięgają po pomoc. Często wyzwala on myślenie:
„Nie pójdę na terapię, bo inni źle mnie ocenią…”
„Nie zasługuję na pomoc…”
„Nie chcę opowiadać o tym, co zrobiłem/am…”
A więc wstyd jako przeszkoda w leczeniu może powodować unikanie kontaktu ze specjalistami, sabotowanie leczenia objawiające się jako opór przed otwartością (także w grupach wsparcia) lub zamykanie się w sobie. To niestety błędne koło: wstyd powoduje ucieczkę od leczenia, co tylko pogłębia nałóg, czego konsekwencją jest jeszcze bardziej dotkliwe poczucie wstydu. Aby je przerwać, potrzebna jest bezpieczna przestrzeń, w której można poczuć się zaakceptowanym/ą — nawet z całym swoim bagażem.
4. Jak przełamać wewnętrzne blokady emocjonalne?
Wyjście z nałogu wymaga odstawienia substancji lub szkodliwych zachowań, to pewne. Jednak poza tym w całym procesie nie może zabraknąć przepracowania trudnych emocji, które to uzależnienie współtworzyły i które je napędzały — a wśród nich dużą rolę gra właśnie wstyd.
Co może pomóc i jak przełamać wewnętrzne blokady emocjonalne przed poszukaniem pomocy?
Bardzo ważną sprawą jest rozpoznanie swoich emocji, nazwanie wstydu, ponieważ wiele osób uzależnionych nie potrafi na początku nawet określić tego, co czują i co odbiera im odwagę do zmian.
Również rozpoznanie źródła wstydu jest pomocne — często okazuje się bowiem, że towarzyszył on osobie na długo przed uzależnieniem. Możliwe, że był wyniesiony z domu jako skutek nadmiernej krytyki, braku akceptacji, przemocy, czy porównań.
Warto też rozważyć uczestnictwo w grupie wsparcia, która pozwala zobaczyć, że nie jest się samym/ą w tym problemie, że są inni, którzy się z nim zmagają. Kontakt z osobami o podobnych przeżyciach umożliwia zmniejszenie własnego poczucia wstydu i otworzenie się na leczenie.
5. Poczucie wstydu – jak pracuje z tym psychoterapeuta?
Psychoterapia to jedno z najskuteczniejszych narzędzi w walce z uzależnieniem, nie tylko dlatego, że wspiera kontrolowanie impulsów, by sięgnąć po substancję lub wykonać nałogową czynność, ale także dlatego, że pomaga przepracować trudne emocje i nauczyć się sobie z nimi radzić w zdrowy sposób.
Jak to wygląda w praktyce? W psychoterapii wstydu u osób uzależnionych kładzie się nacisk na:
- Tworzenie bezpiecznej relacji — pierwszym i najważniejszym krokiem jest zbudowanie odpowiedniej relacji terapeutycznej, która opiera się na akceptacji, empatii oraz autentycznym słuchaniu. Osoba uzależniona może po raz pierwszy w życiu doświadczyć sytuacji, w której mówi o swoich wstydliwych przeżyciach i nie zostaje odrzucona.
- Rozbrajanie narracji wstydu — psychoterapeuta pomaga oddzielić czyny od tożsamości. Zamiast „jestem beznadziejny/a” to „zrobiłem/am coś, co mnie zawstydza, ale nie definiuje mnie to jako złego człowieka”.
- Wzmacnianie poczucia wartości — czyli praca nad asertywnością, granicami, samoakceptacją i zdrowym obrazem siebie. Dopiero wtedy, gdy osoba zaczyna widzieć siebie jako wartościową, może odpuścić samokaranie, a więc w pełni skorzystać z leczenia.
- Pracę nad relacjami — wstyd często wiąże się z doświadczeniem osamotnienia, porażki relacyjnej. Terapeuta pomaga w zrozumieniu przeszłości oraz budowaniu zdrowych, wspierających więzi.
6. Bibliografia.
- Adamczyk, A (2017). Wstyd, poczucie winy i psychopatologia — podejście transdiagnostyczne. Journal of Education, Health and Sport. 2017;7(4):420-434
- Kleszczewska-Albińska, A., Albiński, R. (2009). Wstyd i poczucie winy w teorii i badaniach. Psychologia Jakości Życia 2009, tom 8, nr 1 (83-100)