Wielu z nas niesie przez życie niewidzialny bagaż ról, oczekiwań i powinności, które nie zawsze są nasze, nie zawsze wynikają z naszych autentycznych pragnień, czy potrzeb, a są „przejęte” od istotnych dorosłych. Czasem dopiero już jako dorośli odkrywamy, że kieruje nami nieświadoma chęć bycia„tą silną osobą”, „rodzinnym mediatorem” lub „tym/tą, który/a nigdy nie zawodzi” — i nie wiemy, skąd to się wzięło. Tymczasem większość z tych schematów wywodzi się właśnie z rodzinnego systemu, co więcej — przekazywane są niekiedy między wieloma pokoleniami, z reguły w nieświadomy sposób.
W tym artykule przyjrzymy się temu, czym są role rodzinne i jak powstają, dlaczego oczekiwania wobec nas mogą stać się przytłaczające oraz jak psychoterapia może pomóc w ich rozpoznaniu i zmianie.
Spis treści:
1. Czym są role rodzinne i jak powstają?
2. Kiedy oczekiwania stają się ciężarem?
3. Jak praca terapeutyczna pomaga w zmianie sztywnych schematów?
1. Czym są role rodzinne i jak powstają?
Role rodzinne to wzorce zachowań, jakie przyjmujemy w naszej rodzinie, by zaspokoić jej potrzeby emocjonalne, funkcjonalne i strukturalne. Tak więc czasem jesteśmy tymi, którzy ratują sytuację, innym razem tymi, którzy się nie odzywają albo są zawsze grzeczni, w każdej sytuacji pomocni.
Żeby lepiej zrozumieć, czym są role rodzinne i jak powstają, warto wiedzieć, że najczęściej kształtują się już w dzieciństwie, jako odpowiedź na sytuację rodzinną, konflikty, kryzysy, czy potrzeby rodziców. Wpływa na to fakt, że rodziny nie funkcjonują w pustce — każdy członek danego systemu wpływa na pozostałych. Jeśli rodzic jest emocjonalnie niedostępny, dziecko może przejąć rolę opiekuna. Jeśli rodzina przeżywa kryzys, którego nikt nie nazywa, dziecko może zacząć rozśmieszać wszystkich, by rozładować napięcie. Te role nie są wybierane świadomie — są formą adaptacji do warunków.
Problem pojawia się natomiast wtedy, gdy role te stają się zbyt sztywne i zaczynają definiować całe życie danej osoby. Dorosły człowiek może wtedy mieć przykładowo trudności w określeniu własnych potrzeb, podejmowaniu decyzji, a nawet budowaniu autentycznych relacji.
2. Kiedy oczekiwania stają się ciężarem?
W każdej rodzinie istnieją pewne, wzajemne oczekiwania — to naturalna część wspólnego życia. Problem pojawia się, gdy stają się one nadmiarowe, nieadekwatne do wieku, czy możliwości, a co najważniejsze — gdy są nieuświadomione i nie podlegają dyskusji.
Kiedy oczekiwania stają się ciężarem, to dziecko może dorastać w poczuciu, że musi spełniać określoną funkcję, by zasługiwać na miłość, uczy się, że nie zasługuje na bezwarunkowy szacunek. Przykłady takich komunikatów, jakie może słyszeć dziecko:
- „Bądź dzielna, nie płacz, nie rób problemów”
- „Masz być najlepszy, bo my nie mieliśmy takich możliwości”
- „Ty zawsze musisz wszystko scalać w tej rodzinie”
Takie przekazy, powtarzane latami, mogą skutkować wieloma przykrymi konsekwencjami: brakiem kontaktu z emocjami, wypaleniem, trudnościami w wyznaczaniu granic, niskim poczuciem własnej wartości, czy chronicznym stresem. W dorosłości osoba ta może odczuwać frustrację, zmęczenie życiem, nie umieć odpoczywać, odczuwać wewnętrzny przymus bycia kimś dla innych, ale nie dla siebie.
3. Jak praca terapeutyczna pomaga w zmianie sztywnych schematów?
Psychoterapia to bezpieczna przestrzeń, w której można świadomie przyjrzeć się swoim schematom, przyjmowanym rolom i przekonaniom wyniesionym z domu rodzinnego. Praca terapeutyczna nie polega na obwinianiu rodziców, ale raczej na zrozumieniu, jak działał system rodzinny, czy jaki miał wpływ na to, kim się staliśmy w dorosłości.
Jak praca terapeutyczna pomaga w zmianie sztywnych schematów? Terapeuta pomaga:
- rozpoznać, jakie role przyjęliśmy i jakie funkcje one pełniły;
- nazwać przekazy rodzinne (np. „musisz sobie radzić sam”);
- odróżnić własne potrzeby od oczekiwań innych;
- budować nowe sposoby funkcjonowania w relacjach;
- przepracować emocje związane z dzieciństwem i przeszłością.
Czasem ułożenie nowego scenariusza życia oznacza stopniowe odzyskiwanie siebie: swoich wyborów, granic, głosu oraz wrażliwości, by finalnie odkryć oraz realizować autentycznego/ą siebie.
Prawdą jest, że praca z dziedziczonymi rolami to proces, który może trwać, lecz jest niezwykle uwalniający. Pomaga przestać żyć życiem zaprojektowanym przez innych, a także odzyskać kontakt z tym, kim naprawdę jesteśmy.
Dziedziczenie ról i oczekiwań to naturalny, choć nie zawsze świadomy proces, który może wpływać na naszą tożsamość, decyzje i relacje, a świadomość tego, co wynieśliśmy z domu rodzinnego, to pierwszy krok do zmiany. Warto się temu przyjrzeć na psychoterapii.
4. Bibliografia.
- Szatkowska, M. (2022). Postawy wychowawcze rodziców a radzenie sobie w sytuacjach trudnych i z negatywnymi emocjami – ocena z perspektywy dorosłego życia. ZESZYTY NAUKOWE WSG, t. 40, seria: Edukacja – Rodzina – Społeczeństwo, nr 7 (2022).
- Ziemska, M. (1986). Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość dziecka. W: Ziemska, M. (red), Rodzina i dziecko. Warszawa: PWN.